Ugo Foscolo: De is losas

Dei sepolcri

Deorum Manium iura santa sunto   Parti I   In s’umbra de is ciprèssius e mein is urnas Cufortadas de prantu, it’est prus pagu Tostu su sonnu ’e sa morti? Po mei Candu su Soli no at a fecundai Is erbas bellas a sa terra e is bèstias, E candu a mei donosas e improseras No ant a ballai is oras benidoras, Ni de tui, amigu nòdiu, deu ap’a intendi Su versu e s’armonia chi dhu guvernat, Ni prus in coru at a fuedhai s’ispìritu De is Musas nidas e su de s’Amori, Spìritu solu a vida mia andariega, Cali recreu podit essi a is dis pèrdias Una perda chi scerit is mius de is atrus Ossus chi in terra e in mari morti sèmenat? Berus est, Pindemonte! Ancu sa Spera, Urtima Dea, de is losas fuit, e imbodhiat   Dogna cosa s’orvìdu in noti sua; E una fortza fainera dhas istragat De motu in motu; e s’òmini e is losas E is ùrtimas bisuras e is relìchias De terra e celu su tempus disfrassat. Ma poit’est chi a distempus su mortali At a imbidiai s’alluinu chi mortu Dhu istentat puru in su giannili ’e Dite? No bivit issu suta ’e terra puru, Candu s’at a citì s’armùdiu ’e mundu, Si dhu podit scidai a incuru lèviu In sa menti de is suus? De celu est custu Si currispundi is sentidus de amori, Doda umana est de celu; e a sa spissa Biveus po issa cun s’amigu mortu E su mortu cun nosu, si pia sa terra Chi dh’at colliu pipiu e dh’at nudriu, in sa coa sua materna aporrendidhi ùrtimu asilu, is arrastus cunsagrit de s’ofensa ’e is stracias e de su pei ìmpiu ’e sa genti, e chistat una perda su nòmini, e una bell’arburi amiga cun umbras dìligas sulenit su cinus. Sceti su chi no lassat erèntzia ’e afetus Pagu gosat in s’urna; e si ancu mirat, Bît, interrau,  su spìritu arrolliendi In sa làstima de is tèmpius d’Acheronte, O amparendusì suta de is alas De su perdonu ʼe Deu: ma su cinixu Lassat in campus eremaus a s’orciau Anca ni fèmina amorosa preghit, ni biaxanti assolau susprexu intendat chi de sa losa a nosu ’etat Natura. Epuru una lei nova ’nci cumandat A no cumpudai is losas in piedadi E a is mortus gherrat nòmini. E est crocau Chene tumba, Talia, su predi tuu Chi lau iat crèsciu in sa domu sua pòvera Cun longu amori, e t’apicàt coronas; E tui bordàs arriendi is cantus suus Innòriu a Sardanàpalu lumbardu, chi  gosat sceti ’e su corrinu ’e is bois chi de logu de Adda e de Ticinu dhu beant de mandronia e de licàntzias. O Musa bella innoi ses tui? No intendu Nuscu ʼe ambròsia, inditu ʼe deiu tuu, Tra custas matas aundi setzu e susprexu Sa domu mia materna. E tui benias Scaringendidhi asuta ʼe cudhu tìlliu Chi imoi stremessit cun frunda scoidada Ca no amparat, o Dea, s’urna ʼe su bèciu, chi  dèxida dhi fiat po assèriu e umbras. Fortzis castiendi ses arròllia arròllia Intra ʼe is tumbas plebbeas, innoi est dormiu Parini tuu sagradu?  A issu no at postu Intra de is murus sa citadi sua, Alluscu e ecisu a cantoris crastaus, ni perda ni paràula; e is ossus fortzis cun sa conca sua mutza dhus insàngunat su furoni bociu de su buginu. Intendis arraspendi intra ’e is ruinas Disamparada sa cani andariega Intra de is fossus famida urulendi; E stupendinci de una calavera, Scabudada ʼe sa luna, sa pubusa Bolatzendi innia e totu intra de is cruxis In sa campagna mùrina spainadas E s’ascherosa apuntzat cun su tzùnchiu Funestu suu is rajus chi ʼndi sunt pias Is istellas a is losas scabudadas. Debbadas, Dea, ses preghendi lentoris Po su poeta a sa noti mischina. Ahi! asua ʼe is mortus no si pesat frori Si no est alabau de prantu ʼe amori.     Parti II   Daghi nunsas, altaris, tribunalis Ant giau a is feras umanas sa piedadi D’issas e totu e ʼe is atrus, ʼndi leànt Is bius a s’àiri mala e a dogna bèstia Is restus mìserus chi sa Natura In mudas meda a atrus ghetus distinat. Testimonìa a is pompas fiant is tumbas, E a is fillus aras; ʼndi essiat currimposta De ïs Laris de domu, e tìmia fiat Sa giura asua ’e su cinus de ïs àvius: Religioni chi cun ritus diversus Is pàtrïas virtudis e ’e is parentis Ant tramandau po fila longa ’e annus. No sempri is perdas de is tumbas fadiant Pamentu a is tèmpius; ni su pudesciori De is calavris imbodhiau in timàngia Iat cundiu is pregadoris; ni is citadis Fiant tristas de carasus pintaus: mammas   Si ’ndi scidant spantadas e ’nci aparant Is bratzus nudus a sa conca in carignu De su ninnedhu insoru, a no dhu scidit Su tzùnchiu longu de persona morta Pregu asuriu  pedendi  a is erederis De is cumbessias. Ma ciprèssius e cidrus Inciundendi is imbatus a nuscus purus         Stendiànt su birdi fitianu a is urnas Po manantziali memòria, e ïs vasus Pretziosus colliant lagrimas votivas. Is amigus furànt cispa a su Soli Po ʼndi iscrarai sa noti ʼe sut’ è terra, Poita is ogus de s’òmini morendi Circant su soli; e a ùrtimu sulu totus Porrint is petus a sa luxi fuendi. Is funtanas ghissendi àcua lustrali Amarantus cresciant e vïolas Asua ’e sa lea ’e s’interru; e chini sètziu Lati bufàt o ’nci contàt is penas A is mortus suus, unu nuscu intendiat Cali s’araxi ’e is Elisis biaus. Piedadi maca chi fait stimai is ortus De is tumbas de oruidha a is piciocas Britànnicas aundi giutas sunt De amori ’e mama pèrdia, anca benignus Iant pregau is Genius torrau su balenti       * Cun sa barca chi binta fut smenguada De antenna manna a si ’nci fai baullu. Ma anca dromit s’arràbiu e grandu fatas E a sa vida civili sunt maistus Sa richesa e s’assustu, pompa lòdria E malauradas conas de s’Iferru Si pesant a marmòreus monimentus. Giai su pòpulu scìpiu e arricu e nòbbili, Deghiore e atinu a bellu rennu ’e Itàlia, Mein ’s palàtzius lisaus est interrau Biu ancora, is stemmas solu allabu. A nosu Morti aprontit  posada mein s’assèriu, Anca in bonora ʼnd’acabbit sa sorti D’ogna revesa, e s’amistadi rèciat No arèntzia de scrusoxus, ma sentidus De afetu e assempru ’e cantu libberali.   Parti III   A grandu fatas alluint s’ànimu forti Is urnas de is balentis, Pindemonte; E bella e santa  faint a pllegrinu Sa terra chi dhas collit. Deu candu ia biu Su monumentu anca est postu su corpus De cudhu, chi lisendi a is reis su scetru, Su lau ’ndi schimat fendi bî a sa genti De ita làgrimas sgutat e d’ita sànguni; E s’arca ’e cudhu chi ’nd’iat pesau Olimpu In Roma a is Dejus nou; e ’e chini iat biu Suta sa bòvida ’e celu arrodiendi Medas Mundus e su Soli arrajendidhus Frimu, de ca a cudh’Anglu chi apentau Si ’nci fiat,  dh’iat abertu is vias stedhadas: Tui biada, ia tzerriau, po ïs àiris Prenas, diciosas, de vida, e po is àcuas Chi is montis de Apenninu ti ’ndi ghetant! Ufana ʼe is àiris tuus sa Luna bistit De luxi lìmpia meda is codhus tuus Po is binnennas in festa, e is badhixus De domus populadus e de oliàrgius Milli nuscus de frori a celu pesant: E tui a primu, Firentze, ʼnci ascurtàs Su cantu ch’iat prexau su Ghibbellinu In fua airadu, e lìngua ias donau A cudhu laru druci de Callìope, Chi Amori in Grècia nudu e nudu in Roma Cuncordendidhu de unu velu càndidu, Torradu dh’iat a Vènere Celesti; Ma prus biada ancora ca ’nci chistis Ind unu tèmpiu is glòrias de Itàlia, Ùnicas fortzis daghi disamparada S’Alpi e sorti umana apoderada, Cabbali e armas ti furànt e altaris E pàtria, e, francu sa memòria, totu. Ca ancu speru de glòria potzat luxi A is intelletus d’ànimu e a s’Itàlia, D’innoi è’ a tirai sa ura. A custus màrmurus    Benia a sa spissa Vittòriu a s’ispirai, Airau a is dejus pàtrius; ’nci andàt mudu Anca Arnu est prus arèticu, mirendi Is campus e su celu disìgiosu; e ca nisciunu dh’alleviàt sa pena, innoi setziat s’austeru; portendi in faci su pallidori ʼe morti e issu speru. Cun custus grandu eternu stait; e is ossus Tremint amori ʼe pàtria. Eja de cussa Paxi religïosa unu Deu allegat: E abbia ʼe is Persus nudriat in Maratona Anca iat sagrau a is erois tumbas Atene, Ira e virtudi arega. E a vela andendi Su naviganti in mari asuta ’e Eubea In s’àmparu scuriu bidiat scintidhas D’elmus lampendi e spadas tumbendinci, Fumendi is piras pampori de fogu, Bidia pubas luxentis d’arma ’e ferru Circhendi gherra; e in s’arrori ’e is mudioris De noti si spainàt in mesu a is campus Abbolotu ’e falangis, sonu ’e trumba E un impelli de cuadhus chi acudiant Marrascendi in sa conca ’e is chi moriant, E prantu e innus, e su cantu ’e i Parcas. Parti IV   Diciosu tui chi su rennu àmparu ʼe is bentus, In gioventura, Ipòlito, corrias! E si pilotu ti deretàt s’antenna Adhia ʼe is ìsulas Egeas, sonai Fatas antigas ias intèndiu certu D’Ellesponto e sa marea portendi De Achille is armas a is orus Reteus Asua is ossus de Ajace: a is generosus Sa morti dhis istrinat glòrias giustas: Ni troga, ni urreis favoressendi Chistiat a s’Itacu is spullas pistosas Ca dhas iat todhias a sa navi cursiera S’unda intzullada de is Deus de s’Iferru. E a mei chi is tempus e su disìgiu ’e glòria Mi faint andai fuendi intra de is gentis, a mentovai is erois tzerrint is Musas chi ànimant su pensu de is mortalis. Setzint craeris de is tumbas, e candu Su tempus cun is alas frias ʼndi mundat Fintz’ e is ruinas, is Pimpleas allirgant Cun is cantus is èrremas, e bincit S’armonia su mudiori ʼe milli sèculos. E oi in sa Troade insemenada, eternu A is pellegrinus luxit unu logu Eternu po sa Ninfa chi a sposu Dhi fut Giove, chi  dh’iat donau su fillu Dàrdanu, undi ʼndi benint Troja e Assàracu E is tàlamus cincuanta e rennu Giùliu. Ca candu Eletra ’nci intendia sa Parca Chi dha tzerriàt de s’àura ’e is dis vitalis A is córus de s’Elìsiu, custu votu a Giove iat mandau: E si, naràt, a tui carignu fiant is comas mias, sa cara e is drucis billas, e mellus prèmiu sa voluntadi ’e is fadus no cuncedit S’amiga morta tua mira de celu Chi dʼEletra ’nd’abarrit su mentovu. E in custu pregu si moriat. Tzunchiàt S’Olimpu; e a cinnu ’e conca sua imortali Proiat de is pilus, sua ’e sa Ninfa, ambròsia Cudhu corpus sagrendi e tumba sua. Innia giaxiat Eritònio: e ’nci dromit Su cinus d’Ilio; innia is fèmias Ilìacas Sciolliant is comas, debbadas, in pregantu Po su fadu imbenienti, ahi! de is maridus; Innia Cassandra, candu su Deus in petus Dh’iat fatu nai de Troja sa dì mala, Fiat benia, e iat cantau cantu amorosu E ghiàt is nebodis, e imparàt A is giovinedhus a cantai in teu. E in susprexu naràt: Si mai de Argo, anca eis a pasci is cuadhus a su Tidide e a su fillu ’e Laerte, oh, si permitat su celu de torrai, debbadas eis a circai sa pàtria ’e bosu! is murus fèbicus, ant a fumai suta is relìchias d’issus; Ma is Penatis de Troja ant’essi postus In custas tumbas; ca de is Deus est donu Chistiri in sa misèria artivu nòmini. Bosu cipressus e pramas chi prantant Is nuras de Pìllimu, ei, eis a cresci Luegu arrusciadas de làgrimas fiudas.    Amparai is babbus mius: e chini s’àscia No at a ferri a ïs frundas devotas No s’at a prangi de luttus carralis E in santidadi at a tocai s’altari, Amparai is babbus mius. Una dì biri Unu tzurpu depeis mendigu andendi Suta ʼe is umbras antigas de bosatrus A pàrpidus intrendi mein is nìcius Is urnas imprassendi e preguntendi. Ant a tzunchiai is arutas cuadas Contendi d’Ilio dus bortas derrutu E dus torrau biatzu a is bias mudas Po fai prus bellu s’ùrtimu trunfeu A is Pelidis fatalis.  Su devinu, Apaxendi  in su cantu is tristas ànimas, At a eternai is reis argivus cantu Terras imprassat babbu mannu Ocèanu. E tui as a tenni onori ʼe prantus, Ètore, Anca siat santu e lagrimau su sànguni Gessau a sa pàtria, e fintzas chi su Soli    Asua ʼe ogna sciacu umanu at a prelluxi. M¡Vis* Furriadu in sardu de Maurizio Virdis in Castedhu,  Mes’ ‘e Idas 2022